Türk vergi reformuna ilişkin ön çalışmalar 1943 yılında başlamıştır. O tarihlerde yürürlükte olan kazanç vergisi, fonksiyonunu tamamlamış, beliren ihtiyaçları karşılayabilmekten uzak kalmıştır. Bu itibarla, bilimsel ve modern yapılı yeni bir vergi sistemine geçilmesi zorunlu hale gelmiş; Gelir ve Kurumlar Vergisi ile Vergi Usul Kanunu’ndan oluşan vergi reformu, bu zorunluluk sonucu yapılmıştır. Sözü edilen vergiler büyük ölçüde beyan esasına dayandığı, dolayısıyle geniş mükellef kitlesini kapsadığı için, vergi denetimi konusunda da, yeni duruma uygun bir örgütlenmeye gidilmesi gerekmiştir. Böyle bir kuruluşun ise, batıdaki benzerleri ölçüsünde gerçekleştirilmesi, inceleme tekniğine vakıf, tarafsız ve mesleki bilgi, ihtisas ve tecrübeye dayanan bir vergi incelemesi yapabilecek elemanlardan oluşturulmasını kaçınılmaz kılmıştır. İşte bunun sonucu olarak, 29 Mayıs 1945 tarihinde 4709 Sayılı özel bir kanunla, Hesap Uzmanları Kurulu (HUK) kurulmuştur.
Kanunun 1’inci maddesinde “Gelir kanunlarının emrettiği ödevliler hesaplarını incelemek ve Maliye Bakanı tarafından lüzum görülecek etüdleri yapmak üzere merkezde bir başkanın idaresi altında Müşavir Hesap Uzmanı, Hesap Uzmanı ve Hesap Uzman Muavinlerinden toplu bir (Hesap Uzmanları Kurulu) kurulmuştur.” denilmektedir.
Kuruluşu, vergi denetiminin tarihi gelişimi içinde bir dönüm noktası teşkil eden Hesap Uzmanları Kurulu kapanışına kadar üzerine düşen görevleri tüm Hesap Uzmanları ile birlikte layıkıyla yerine getirmiştir. Bunu yaparken de Hesap Uzmanlarının işe alımı, eğitimi ve iş anlayışı üzerinde titizlikle durulmuştur. Hala Hesap Uzmanı kökenli kişiler hem kamu da hem de özel sektörde aynı anlayışla görevlerini ifa etmektedirler.
“Hesap Uzmanı nasıl olunur?” sorusuna girişinden başlayarak aşağıdaki gibi özetleyebiliriz;
I-Mesleğe Giriş
Hesap Uzmanları Kurulu giriş sınavı üç aşamada (eleme sınavı, yazılı giriş sınavı ve sözlü sınav) yapılmaktaydı. Bu aşamalarda adaylar, yükseköğrenimlerinden edindikleri birikimlerini belirleyen ve hukuki, iktisadi ve mali olay ve sorunları değerlendirme, yorumlama ve çözüm yolları önerme becerilerini saptayan kapsamlı bir sınava tabi tutulmaktaydı.
Kuruluşundan itibaren titizlikle yaptığı sınavlarla Hesap Uzman Yardımcısı alan Kurul uzunca bir süre kendi yaptığı sınavlarla binlerce kişi arasından alacağı Hesap Uzman Yardımcılarını seçmiştir. Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) ile birlikte önce ÖSYM tarafından yapılan eleme sınavı sonucu belli barajı aşanlar arasında yine kendi yapmış olduğu yazılı giriş ve sözlü sınavı ile Hesap Uzman Yardımcılarını seçmiştir.
A Eleme Sınavı:
Hesap Uzman Yardımcılığına atanabilmek için öncelikle Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) Başkanlığı’nın sorumluluğu altında hazırlanan ve uygulanan “Kamu Personel Seçme Sınavı” (KPSS) sınavında başarılı olmak gerekmekteydi. Bu sınava katılabilmek için eğitim süresi en az dört yıl olan Siyasal Bilgiler, Hukuk, İktisat, İşletme, İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri ile aynı konularda eğitim veren ve bunlara denkliği yetkili makamlarca kabul olunan benzeri yurtiçi ve yurtdışı fakülte veya yüksekokulların birinden mezun olmak şartı aranmaktaydı.
Hesap Uzman Yardımcılığı Giriş Sınavına katılabilmek için başarılması gereken KPSS sınavı aşağıdaki konulardan test yöntemiyle yapılmaktaydı.
1. Genel Yetenek
2. Genel Kültür
3. Hukuk
4. İktisat
5. İşletme
6. Maliye
7. Muhasebe
8. Yabancı Dil
B Hesap Uzman Yardımcılığı Giriş Sınavı:
Hesap Uzman Yardımcılığı Giriş Sınavına katılabilmek için öncelikle ÖSYM tarafından yapılan Kamu Personel Seçme Sınavında (KPSS), Başvuru Kılavuzunda Kurulumuz için öngörülen ağırlıklı puan ortalamasını sağlayarak başarılı olmak gerekmekteydi. Bu sınavda gerekli puanı alan adaylar “Hesap Uzmanları Kurulu Yönetmeliği” gereğince ayrıca Giriş Sınavına tabi tutulurlardı. Giriş Sınavının tarihi, yeri ve şartları ile başvurunun yapılacağı yer ve son başvuru tarihi Hesap Uzmanları Kurulu Başkanlığı’nca belirlenir ve sınav konuları ile birlikte sınav tarihinden asgari bir ay önce Türkiye genelinde yayınlanan en az iki ayrı günlük gazetede iki kez duyurulurdu.
a- Hesap Uzman Yardımcılığı Giriş Sınavına katılabilmek için;
1- Devlet Memurları Kanunu’nun 48’inci ve Hesap Uzmanları Kurulu Kurulmasına Dair Kanun’un 3’üncü maddesinde yazılı nitelik ve şartlara sahip olmak,
2-ÖSYM tarafından yapılacak olan Kamu Personel Seçme Sınavında, Hesap Uzmanları Kurulunca belirlenen kıstaslara uygun şekilde başarılı olmak,
3- Eğitim süresi en az dört yıl olan Siyasal Bilgiler, Hukuk, İktisat, İşletme, İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri ile aynı konularda eğitim veren ve bunlara denkliği yetkili makamlarca kabul olunan benzeri yurtiçi ve yurtdışı fakülte veya yüksekokulların birinden mezun olmak,
4- Erkek adaylar için askerliğini yapmış, muaf veya tecilli bulunmak,
5- Sağlık durumunun yurdun her yerinde görev ve yolculuk yapmaya elverişli olduğuna dair yazılı beyanda bulunmak,
6-Yapılacak soruşturma sonucunda Hesap Uzmanlığının gerektirdiği niteliklere sahip bulunduğu anlaşılmış olmak,
7-Daha önce Hesap Uzman Yardımcılığı Sınavına katılmamış veya en fazla bir kez katılmış olmak.
Gerekmekteydi.
b- Adaylar yazılı ve sözlü olmak üzere iki aşamalı giriş sınavına tabi tutulurlardı. Yazılı sınavda başarılı olamayanlar sözlü sınava alınmazlardı.
c- Yazılı ve sözlü sınavlar aşağıda gösterilen konulardan yapılırdı:
Kamu Maliyesi
1. Maliye Teorisi (Kamu Gelir ve Giderleri, Kamu Borçları ve Bütçesi),
2. Maliye Politikası,
3. Vergi Hukuku ve Türk Vergi Sistemi.
Ekonomi
1. Ekonomi Teorisi (Mikro, Makro İktisat ve İktisadi Analiz),
2. Ekonomi Politikası,
3. Para Teorisi ve Politikası,
4. Uluslararası Ekonomi,
5. Türkiye Ekonomisi ve Güncel Ekonomik Sorunlar,
6. İşletme Ekonomisi.
Hukuk
1. Anayasa Hukuku,
2. Medeni Hukuk (Aile Hukuku ve Miras Hukuku hariç) ve Borçlar Hukuku,
3. Ticaret Hukuku (Ticari İşletme Hukuku, Şirketler Hukuku ve Kıymetli Evrak Hukuku).
Muhasebe
1. Genel Muhasebe,
2. Mali Tablolar Analizi.
Sınavda adayların hukuki, iktisadi ve mali olay ve sorunları değerlendirmeleri, yorumlamaları ve çözüm yolları önermelerini sağlayacak sorulara da yer verilirdi.
Soruların hazırlanmasında üniversitelerin ilgili fakültelerinde izlenen ders programlarının temel ve ortak konuları, fırsat eşitliğini sağlayacak biçimde göz önünde bulundurulurdu.
II-Temel Eğitim
HESAP UZMANLIĞI – TEMEL EĞİTİM
Açılan giriş sınavlarında başarı göstererek Hesap Uzmanı Yardımcılığı’na atanan adaylar, Kurul bünyesinde gerçekleştirilen ve bütün meslek hayatları boyunca da süren eğitim çalışmalarına katılırlardı. Bu süreç, temel eğitim çalışmaları ve sürekli eğitim olarak iki aşamada ele alınmaktaydı, temel eğitim yetişme dönemindeki adaylar için, sürekli mesleki eğitim ise bütün Hesap Uzmanları için ayrı ayrı planlanıp yürütülmekteydi.
Temel eğitim çalışmaları, yeni elemanların hem mesleki konularda bilgi ve beceri kazanmalarını, hem de sosyal açıdan Kurul’a ve onun standartlarına tam olarak uyum sağlamalarını hedeflemekteydi.
Teorik eğitim ve refakat çalışmaları ile başlayan temel eğitim süreci, Kurul içinde bağımsız çalışmaya yönelik bir staj devresiyle pekiştirilmekteydi.
Temel eğitimin en önemli unsurunu “izleme ve değerlendirme” oluşturmaktaydı. Bu değerlendirme sadece eğitim sürecinin sonunda değil, bu sürecin her aşamasında yapılmakta ve hem yeni elemanın yönlendirilmesine hem de eğitim politikalarının gözden geçirilmesine yönelik çok değerli ipuçları vermekteydi.
Hesap Uzmanları Kurulu’nda uygulanan temel eğitim politikalarına ilişkin ayrıntılı açıklamalar aşağıda yer almaktadır.
“1. Temel Eğitimin Amacı
Giriş sınavı sonucunda başarılı olup göreve başlayan Hesap Uzman Yardımcıları, ihtisas vergi incelemesi yapan bir kamusal dış denetim biriminin üyesi olabilmek için gerekli niteliklerin kazandırılması amacıyla, vergi hukuku teorisi ve uygulaması, ihtisas muhasebesi ve mali tablolar, denetim ve vergi incelemesi, finans, bankacılık ve sermaye piyasaları konularında yoğun bir eğitim programına tabi tutulmaktadır. Bu çok yönlü eğitim sürecinin amaçları şöyle sıralanabilir:
-Kişiliklerini Hesap Uzmanlığının gerektirdiği niteliklere göre geliştirmek,
-Vergi Hukuku, İhtisas Muhasebeleri (Finansal Tablolar Analizi, İşletme Bütçeleri ve Finans Yönetimi), Özel Hukuk, Mali Hukuk (Banka-Sigorta Hukuku, Özel Finans Kurumları ile Sermaye Piyasası Mevzuatı, Yabancı Sermaye ve Teşvik Mevzuatı, Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesine İlişkin Mevzuat), Denetim, Vergi İncelemesi ve Revizyon ile Ekonomi ve İstatistik konularında bilgi, deneyim ve ihtisas sahibi olmalarını sağlamak,
-Rapor yazma tekniği hususundaki bilgi ve melekelerini geliştirmek,
– Bilimsel çalışma ve araştırma alışkanlığını kazandırmak, yabancı dil bilgilerini olgunlaştırmak,
-Çalışmalarında etkinlik ve verimlilik sağlamak için bilgisayar kullanımı konusunda bilgi ve deneyimlerini geliştirmek,
– Özel ilgi ve yeteneğinin bulunduğu sahada yardımcının kendisini yetiştirmesi için fırsat yaratmak.
2. Teorik Bazlı Temel Eğitim
Yukarıdaki amaçları sağlamak üzere düzenlenen ve benzer kurumlarla kıyaslanamayacak bir kapsamda yapılan eğitim çalışmaları, Hesap Uzman Yardımcılarının vergi hukuku, mali hukuk, muhasebe ve mali tablolar, denetim, vergi incelemesi ve revizyon, finans ve bilgi teknolojileri alanındaki gelişmeleri yakından izlemelerini sağlamak üzere sürekli geliştirilmektedir. Son aşamada oluşturulan eğitim programında işlenen konular aşağıdaki gibidir.
1- Vergi Usul Kanunu ve Temel Müesseselerinin İrdelenmesi,
2- Gelir Vergisi Kanunu ve Temel Müesseselerinin İrdelenmesi,
3- Kurumlar Vergisi Kanunu,
4- Katma Değer Vergisi Kanunu,
5- Vergi Usul, Gelir ve Kurumlar Vergisi Kanunlarına İlişkin Keyz Çalışmaları,
6- Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun,
7- Veraset ve İntikal Vergisi, Damga Vergisi ve Harçlar Kanunu,
8- Sermaye Piyasası Mevzuatı, Vergi Usul Kanunu ve Tek Düzen Hesap Planı Çerçevesinde ve Muhasebe Standartları Uygulama Genel Tebliği Açısından Envanter ve Bilanço İşlemleri,
9- Uluslararası Vergi Anlaşmaları,
10- Kara Paranın Aklanmasının Önlenmesine İlişkin Mevzuat,
11- Muhasebe Esasları ve İhtisas Muhasebeleri (Tek Düzen Muhasebe Standartları, Şirketler, Banka ve Sigorta Muhasebesi)
12- Yönetim Muhasebesi,
a) Yönetim Muhasebesinin Genel Esasları,
b) Maliyet Muhasebesi,
c) Mali Planlama, Bütçeleme ve Finansal Yönetim,
d) Mali Tablolar Analizi.
13- Modern Denetim Teknikleri,
14- Sermaye Piyasası, Bankacılık ve Sigortacılık Mevzuatı, Özel Finans Kurumları,
15- İşletme Denetimi ve Revizyon,
16- Bilgisayar Programları Kullanımı ve Bilgisayar Destekli Denetim Teknikleri,
17- Finansal Piyasalarda Türev Ürünleri.
3. Refakat Çalışmaları
Hesap Uzman Yardımcılarının eğitim sürecinin en önemli aşamalarından birisini de meslekte belli bir kıdeme, bilgi birikimine ve deneyime erişen Hesap Uzmanlarının gözetiminde yapılan çalışmalar oluşturur. Üçer aylık üç dönem olarak yaptırılan bu çalışmalarda yardımcıların yukarıda belirtilen teorik konuların yanısıra, bireysel yetişme ilkesi çerçevesinde, Vergi Hukuku, Mali Hukuk, muhasebe ve mali tablolar, denetim teknikleri, vergi incelemesi ve revizyon konularında uygulama yapma becerisi, tecrübe ve ihtisas kazanmaları sağlanmaktadır.
Turnede yapılan üçüncü refakat çalışmasında, yukarıdaki hususlara ilave olarak, yardımcının turne koşullarına uyum sağlaması, disiplinli ve özverili çalışma alışkanlığı edinmesi, değişik konularda çok sayıda inceleme yapması ve yetişme amacına ilişkin hususlar dikkate alınarak kendi kendini yetiştirmesi hedeflenmektedir.
III-Yetki ve Yeterlik Sınavları
A-Yetki Sınavı
Hesap Uzman Yardımcılarından yukarıda belirtilen teorik bazlı eğitim ve refakat çalışmalarından oluşan on sekiz aylık temel eğitim dönemini başarıyla tamamlayanlar, başlı başına inceleme yetkisi alabilmeleri amacıyla, yetki sınavına tabi tutulurlar.
Yetki sınavı yazılı olarak aşağıdaki konularda yapılır.
Muhasebe (İhtisas Muhasebelerinin Esasları ve Pratiği, Vergi ve Sermaye Piyasası Mevzuatı, Tek Düzen Muhasebe Planı ve Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliğleri Çerçevesinde Envanter ve Bilanço İşlemleri)
Vergi Hukuku
Ticaret Kanunu (Genel Esaslar, Kıymetli Evrak Hukuku, Şirketler Hukuku), Borçlar Kanunu ve İcra ve İflas Kanunu.
Vergi Daireleri İşlem Yönergesi.
Bu sınav sonucunda başarılı olan Hesap Uzman Yardımcıları’na, yeterlik sınavına kadar geçecek olan dönemde başlı başına inceleme yetkisi verilir. Böylece yardımcılar daha önce temel eğitim ve refakat çalışmaları sırasında edindikleri bilgi ve tecrübeleri, başlı başına yapacakları incelemelerde kullanma ve inceleme sürecini tamamen kendi inisiyatifleriyle planlama ve uygulama olanağı bulurlar.
Kurul yetki sınavları ile sahip olduğu iş gücüne yeni ve dinamik katılımlar sağlarken, aynı zamanda yardımcıların eğitim sürecinde gerekli gayreti göstermelerini sağlayan somut bir hedef ortaya koymaktadır.
B-Yeterlik Etüdü
Hesap Uzman Yardımcılarının araştırma ve bilimsel çalışma alışkanlığı kazanarak mesleki konularda derinliğine bilgi sahibi olmalarını sağlamak amacıyla, bir Hesap Uzmanının danışmanlığında, Eğitim Birim Başkanı’nın önerisi üzerine Kurul Başkanlığı’nca belli edilecek mesleki konularda bir etüt hazırlamaları istenir.
Hesap Uzmanlarınca yapılan ve özellikle üniversite camiası tarafından sık sık başvuru kaynağı olarak kullanılan bu bilimsel çalışmaların, her zaman o konuda yazılmış özgün ve en kapsamlı çalışma olma özelliğini taşımasına özen gösterilir. Hesap uzmanlarının bu yöntemle edindikleri bilimsel araştırma alışkanlığı, daha sonra çoğu kitaplaştırılarak kamuoyunun bilgisine sunulan çalışmaların gerçekleştirilmesine yardımcı olmuş, bu tür çalışmalar için bir alt yapı oluşturmuştur.
C-Yeterlik Sınavı
Hesap Uzman Yardımcıları, üç yıllık staj döneminin sonunda, yazılı ve sözlü aşamalardan oluşan ve aşağıdaki konuları içeren yeterlik sınavına tabi tutulurlar.
Genel Muhasebe, Şirketler Muhasebesi, Maliyet Muhasebesi ile diğer İhtisas Muhasebeleri, Yönetim Muhasebesi, Mali Analiz Teknikleri, İşletme Bütçeleri ve Finansal Yönetim,
İşletme Denetimi (audit) ve Vergi İncelemesi: İşletme Denetimi (audit) Teknikleri, Vergi İnceleme ve Revizyon Teknikleri, Bilgi İşlem Denetimi (EDP Auditing) ve Bilgisayar Destekli Denetim Teknikleri (CAAT),
Vergi Hukuku (Nazari ve tatbiki): Vergi Teorisi: Maddi Vergi Hukuku, Vergi Usul Hukuku ve Karşılaştırmalı Vergi Hukuku, Vergi Usul Kanunu ve Vergi Usul Kanunu Kapsamındaki Vergi Kanunları ile Fon Mevzuatı, Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun, Gümrük Kanunu, Katma Değer Vergisi Mükelleflerinin Ödeme Kaydedici Cihazları Kullanma Mecburiyeti Hakkında Kanun, Uluslararası Vergi Anlaşmaları, İdari Yargılama Usulü Kanunu, Danıştay Kanunu ve Uygulamaları,
Özel Hukuk (Nazari ve Tatbiki): Medeni Hukuk, Borçlar Hukuku, Ticaret Hukuku, İcra ve İflas Hukuku, Dış Ticaret ve Kambiyo Hukuku, Banka, Sigorta, Özel Finans Kurumları ile Sermaye Piyasası Hukuku ve Merkez Bankası Kanunu, Yabancı Sermaye ve Teşvik Mevzuatı, Özel Finansman Teknikleri (Leasing, factoring ve benzeri) Mevzuatı, Maden Kanunu, Petrol Kanunu, Maliye Bakanlığı Kuruluş Kanunu, Muhasebe-i Umumiye Kanunu, Devlet Memurları Kanunu, Harcırah Kanunu, Memurin Muhakematı Hakkında Kanun, Karaparanın Aklanmasının Önlenmesine Dair Kanun, Kaçakçılığın Men ve Takibine Dair Kanun.”